Boekpraat.nl
Henk Hagenberg - mijn beste boeken, samengevat
 

Stefan Zweig

De wereld van gisteren (Die Welt von gestern)
© 1944 (1990 Arbeiderspers)
431 Pagina’s       (samengevat februari 2008)

Stefan en Lotte Zweig, ongedateerd

 

 

 

Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage, 1896

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1938 Anschluss juichende menigte bij intocht Duitstsers in Wenen

 

 

Magistrale autobiografie van Stefan Zweig (1881- 1942) geschreven kort voordat hij met zijn vrouw Lotte Altmann zelfmoord pleegde.
Het is een rijk boek, vol herinneringen aan belevenissen en ontmoetingen van een artistieke en zeer succesvolle Europeaan. Afkomstig uit een gefortuneerde en ontwikkelde Joodse familie in de tijd dat Wenen op het hoogtepunt was van zijn culturele bloei met Klimt, Schiele, Mahler, Rilke, von Hoffmannsthal, de Sezesionists, Freud en vooral ook de ongeëvenaarde muziek en theater traditie.
Zweig schreef het boek als Verboten auteur en balling voor de Nazi dictatuur op een hotelkamer in Brazilië, zonder archief en documenten, vertrouwend dat zijn geheugen hem niet in de steek zou laten. Het resultaat is een ongemeen boeiend relaas, beginnend met een tableau van het Fin de siècle van de solide burgerij: een ambitieuze en leergierige Joodse gemeenschap, de rigide gymnasiumopleiding, knellende seksuele fatsoensregels, nuffige maar verkrampte meisjes, wijdverspreide prostitutie, 10 à 20% van de jongens besmet met vrijwel ongeneselijke syfilis.

Theodor Hertzl 1860-1904

Theodor Herztl en anderen
Als Zweig nog maar 19 jaar is publiceert hij de gedichtenbundel Silberne Saiten. Naar hijzelf zegt een modieus werkje dat ook nooit herdrukt werd. Dat neemt niet weg dat hij dankzij dit werkje een uitnodiging krijgt van Theodor Hertzl om te publiceren in de Neue Freie Presse, hèt opinieblad van Wenen destijds. Het is dan 1901; Hertzl is kort daarvoor als journalist voor zijn krant getuige geweest van het Dreyfus proces, de vlucht van Zola naar Engeland en de uitbarsting van antisemitisme in Frankrijk. Naar aanleiding daarvan schreef hij de beroemde brochure Der Judenstaat.
Voor Zweig betekent het auteurschap het begin van een onafzienbare reeks ontmoetingen die hij als globetrotter zal hebben met bekende persoonlijkheden. In Berlijn met Walter Rathenau, in Parijs met Rilke, Rodin, Romain Rolland, in Oostenrijk met Toscanini, Bruno Walter, Emil Ludwig, Thomas Mann en, later, in Italië en Rusland met Maxim Gorki. 

WW I
De jaren voor de eerste wereldoorlog waren gouden jaren. Overal was vooruitgang, vrijheid van beweging en vertrouwen in de gevestigde orde zoals gepersonifieerd door de oude keizer Frans Josef. De Weense burgemeester Karl Lueger etaleerde zich weliswaar openlijk als antisemiet maar dat was vooral politieke tactiek. De opkomende en gevreesde arbeiders beweging gedroeg zich vredelievend. Wel was er een overdaad aan nerveuze energie: de staatsmacht was overal geconcentreerd in kleine, nationalistische coterieën die steeds meer een aanmatigende toon hanteerden, het aantal internationale
politieke incidenten nam toe, de zware wapenindustrie werd snel machtiger. In augustus 1914 barstte de bom. Zweig had geluk: hij kon zijn dienstplicht vervullen als documentalist bij de generale staf. In die hoedanigheid maakte hij een reis door Polen om verslag te doen van de Russische terugtocht. Hij zag de naakte ellende van het front. Hij zag ook de xenofobe propaganda waarmee de oorlogsinspanning thuis gevoed werd. Het veranderde Zweig in een overtuigde Europeaan en pacifist. Literair vertaalde hij dat door positie te kiezen voor de ‘verliezer’ onder meer in het treurspel Jeremias (de klagende profeet die niet geloofd werd, net als Cassandra) en de biografie Erasmus (de humanist die het moest afleggen tegen de geen twijfel kennende Luther). 

Depressie en inflatie
In de nasleep van 1918 schrompelde het Habsburgse Rijk ineen tot een nauwelijks levensvatbaar landje. De geldontwaarding was enorm. Oude waarden gaven geen houvast meer, het was een periode van “hartstochtelijke extase, alles wat extravagant was beleefde gouden tijden: theosofie, occultisme, spiritisme, cocaïne, heroïne, communisme, fascisme”. De Volkerenbond lukte niet echt en de Europese landen bleven vijandig tegenover elkaar staan. Zweig voelde zich niet langer thuis in Wenen en kocht een klein kasteeltje op de Kapuzinerberg in de buurt van Salzburg, wat toen nog een vergeten provincieplaats was. Maar als enkele jaren later de Salzburger Festspielen van de grond komen blijkt toute Europa de weg te kunnen vinden naar zijn huis.
Van het terras had men dan ook een mooi uitzicht over het toen nog onschuldige Berchtesgaden. 

Succes en neergang
Met boeken als Sternstunden der Menschheit en tal van biografieën wordt Zweig in de jaren dertig de best verkopende auteur ter wereld. Het stelt hem in staat zijn collectie zeldzame handschriften - Beethoven, Goethe, Mozart etc.- verder uit te bouwen.
Maar het voorspoedige tij gaat keren. In München marcheert de SA. Boeken worden verbrand, ook die van Zweig. Hitler wordt kanselier in 1933. In Oostenrijk ageert de fascistische Heimwehr voor aansluiting met Duitsland. In 1934 doorzoekt de politie het huis van Zweig naar wapens als voorbode van de intimidatie die komen gaat. Diep gekwetst verhuist Zweig naar Londen. 

Finis Europa
In Engeland voelt hij zich thuis ondanks de taal en zekere culturele verschillen. Hij werkt aan een biografie over Balzac en raakt geïnteresseerd in Maria Stuart. Maar de gebeurtenissen in Europa dringen zich op. In maart 1938 vindt de Anschluss plaats en Zweig ervaart hoe treurig zijn moeder bij haar overlijden behandeld wordt. Scherper dan de meeste Engelsen ziet hij het futiele van Chamberlain’s appeasement politiek. In Londen spreekt hij talloze radeloze Joodse vluchtelingen, mensen die niets met elkaar gemeen hebben dan de haat van de Nazi’s en die als geassimileerde burgers geen steun meer kunnen vinden in het geloof zoals in het verleden. Ze zijn Juden aus Zufall en Zweig beschrijft dat met veel inlevingsvermogen en ontroering.
Dan breekt de oorlog uit op 1 september 1939. Zweig realiseert zich enemy alien te kunnen worden: stateloos, rechteloos en verstoten uit eigen taalgebied*. Anders gezegd, zijn Europa, zijn gedroomde internationale broederschap gaat ten onder in barbarij, voor de tweede maal in zijn leven. Misschien is nog een toekomst in Argentinië of Brazilië, maar dat kan niet zijn toekomst zijn.

In De wereld van gisteren brengt hij nog eenmaal het oude Europa tot leven. Hij doet zo beeldend en overtuigend dat onze voorstelling van die wereld daardoor voor altijd getekend zal worden. 

 

* In feite krijgt Zweig de Engelse nationaliteit, maar dat is niet vermeld in het boek.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Karl Lueger,
burgermeester Wenen, 1897-1910, bekwaam bestuurder, rabiaat antisemiet 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1938, razzia Wenen